Liczba poznanych gatunków motyli sięga 150 tys. gatunków, wśród nich gatunki krajowe to około 3000. Obejmują one Macrolepidoptera (motyle większe) i Microlepidoptera (motyle mniejsze). Byt motyli na danym terytorium uwarunkowany jest obecnością roślin, którymi żywią się gąsienice, temperaturą, wilgotnością.
Motyle większe (120 gatunków krajowych) dzielą się na dzienne, aktywne za dnia, o dużej powierzchni skrzydeł i małym ciężarze ciała (kilkaset uderzeń na minutę).
Motyle nocne (1100 gatunków w Polsce) o większym ciężarze ciała i krępej sylwetce (duża szybkość ruchu skrzydeł np. fruczak gołąbek osiąga 5000 uderzeń skrzydłami na minutę), które latają przeważnie w nocy, niektóre za dnia. Skrzydła, pokryte łuseczkami z pigmentem, o charakterystycznym mechanizmie zaczepowym, tworzy błonka chitynowa rozpostarta na żyłkach (costa), na tułowiu znajdują się odnóża w liczbie sześciu, u motyli dziennych pierwsza ich para pełni rolę głaszczek, aparat gębowy jest w postaci trąbki (ssawki, która rozwija się pod wpływem ciśnienia krwi), na głowie umieszczone są oczy i para czułków.
Lot motyli (szybkość może dochodzić do 55 km na godzinę) umożliwia poszukiwanie pokarmu jak nektaru kwiatowego, soku z drzew i owoców, wody z kałuż, rosy, resztek z padliny, ucieczkę przed drapieżcami (np. ptaki, nietoperze, jaszczurki). Czułki i oczy rozpoznają rośliny, na których motyle składają jaja, gąsienice i poczwarki różnią się wieloma cechami morfologicznymi od imago. Jaja mają różny kształt i powierzchnię, składane są pokładełkiem pojedynczo lub w pakietach, czas wylęgu trwa od kilku dni do kilku miesięcy, gąsienice o różnorodnym ubarwieniu, żerują w zespołach lub pojedynczo, kilka razy przechodzą linienie czyli zrzucanie zewnętrznej skorupki, co umożliwia wzrost.
Gąsienice narażone na owady pasożytnicze bronią się przez gwałtowne zwisanie na nici, wytwarzanie podrażniającej cieczy lub np. odstraszających widełek na odwłoku. Na ciele poczwarki można odróżnić zarys rozwijających się części ciała, ich barwy są szare, ziemiste lub przezroczyste, zbudowane z pancerza chitynowego, są ukryte w oprzędach lub w ziemi, wykluwanie się dorosłego motyla zachodzi od kilku godzin do kilku miesięcy. Nowo narodzony motyl umiejscawia się głową w dół aby móc przygotować do lotu miękkie i delikatne skrzydełka (doprowadzana jest pod ciśnieniem krew do żyłek), pierwszy lot następuje po kilku godzinach.
Rusałka pokrzywnik (Aglais urticae) to motyl dość powszechny, o karminowo-beżowych skrzydłach, z ciemnym zygzakiem na konturze i również ciemniejszymi, granatowymi plamkami, na przedniej krawędzi skrzydeł trzy czarne plamki i mniejsza biała, dolna powierzchnia skrzydeł beżowo-szara. Gąsienice mają czarną barwę, na górnej i bocznych powierzchniach występują żółte kreski oraz kolce, czasem są połyskujące.
Poczwarka jest czerwono-brązowa z jaśniejszymi plamkami, kanciasta, ustawiona głową do dołu, przebywa w spoczynku dwa tygodnie. Od marca, później ponownie latem (2-3 pokolenia w roku), motyle przebywają na kwiatach, gąsienice zgromadzone na liściach pokrzywy, gdy jest zimno zwijają się w liściu, przechodzą linienie sklejone przędzą, w przeciwieństwie do rusałki admirał tworzą tymczasowe schronienie wśród liści pokrzyw, występują na skraju lasów, polnych dróg, sadach. Formy zimujące stanowią dojrzałe motyle, szukające kryjówek w budynkach gospodarczych, altanach, w bliskim sąsiedztwie człowieka.
Również z rodziny rusałkowatych (Nymphalidae) pochodzi rusałka pawik (Inachis io) o czerwono-brunatnych skrzydłach, na drugiej parze charakterystyczne pawie oko, w przedniej części skrzydeł czarno-żółte plamy, spodnia strona skrzydeł czarno-brązowa. Czarne gąsienice z białymi kropkami zaopatrzone są w kolce.
Poczwarka jest zielono-beżowa, skierowana do dołu. Wylot motyli następuje wczesna wiosną i w okresie letnio-jesiennym. Występują w ogrodach, parkach, świetlistych skrajach lasów, niedaleko pokrzyw. Zimują w dziuplach, budynkach, na strychach, wiosną często można je spotkać nad wierzbą iwą, w maju składają jaja na pokrzywach, w kupkach. Larwy wplecione w oprzędy żerują na liściach pokrzywy, chmielu, winogron. W ciągu roku zachodzi 1-2 pokolenia.
Ciekawy gatunek wędrujący to rusałka admirał (Vanessa atalanta), ma na powierzchni czarnych skrzydeł czerwone i białe plamy, wygięte gąsienice (o barwie granatowej lub stalowo-różowej) o ciele krępym, mają jasnozielone pasy z żółtymi plamami i wybitnymi kolcami, ukryte są w liściach, pojedynczo w luźno utkanej przędzy.
Poczwarka szaro-brązowa w jasne plamki, przytwierdzona tzw kremastrem, do roślin, zwrócona głową do dołu. Przybywa z południa do miejsc słonecznych, zadrzewionych, wiosną składa jaja na pokrzywie, pojedynczo. W zwiniętych rurkowato liściach bytują larwy, skupione w oprzędach, na kształt przestrzennych domków, rozwój drugiego pokolenia przypada na czerwiec-wrzesień. Motyle jesienne żywią się sokiem z opadłych owoców, odwiedzają te same miejsca jak drzewa, kwiaty, nasłonecznione plamy na ziemi, późną jesienią udają się na południe.
Inny motyl listkowiec cytrynek (Gonepteryz rhamni), z rodziny bielinkowatych (Pieridae) również częsty w ogrodach, parkach, otwartych przestrzeniach, widnych lasach, cechuje się dymorfizmem płciowym, skrzydła ostro zakończone, samca są żółto-cytrynowe, samicy o odcieniu zielonym, występuje pomarańczowa plamka na obu skrzydłach, które są w spoczynku złożone. Okres życia najdłuższy wśród motyli wynosi 11 miesięcy. Zimą przebywają ukryte w suchych liściach, wczesną wiosną szukają nektaru np. na pierwiosnkach, jaja składane są pojedynczo lub po kilka, na liściach kruszyny i szakłaku.
Gąsienice barwy zielonej, z białymi kreskami po bokach, żerują pojedynczo na lekko oprzędzonym liściu, zwrócone przodem do części wierzchołkowej, mają zdolność cofania się wzdłuż liścia, poczwarki również zielone, głową skierowane do góry, przytwierdzone nicią z przędzy (kremastrem). Wylot motyli drugiego pokolenia następuje w sierpniu, lubią szczególnie purpurowe kwiaty jak osty i dzwonki.
Z tej samej rodziny niestrzęp głogowiec (Aporia crataegi) to biały motyl z ciemnym użyłkowaniem, występuje na obrzeżach lasów, w ogrodach, sadach, na łąkach, w których nie używa się środków przeciwko owadom. Latają gromadnie latem w wilgotnych miejscach, gąsienice żerują we wspólnych gniazdach z przędzy, na głogu, jarzębinie, czeremsze, tarninie, drzewach owocowych (na liściach i pączkach). Jaja są żółte, gruszkowate, gąsienica szaro-żółta, z pomarańczowo-brązowym deseniem na górnej powierzchni, przepoczwarcza się w maju. Poczwarka jasnozielona z ciemnym narysem, przymocowana nicią, skierowana do góry. Zimą gąsienice przebywają w oprzędach. Zwalczanie w żywopłotach głogowych opiera się na usuwaniu gniazd zimowych gąsienic.
Strzępotek ruczajnik (Coenonympha pamphilus) z rodziny oczennicowate (Satyridae), dość często spotykany motyl o dziennym trybie życia, pomarańczowo-brązowy, na spodniej stronie czarne oczko, widoczne gdy skrzydła złożone. Lata od maja do września, na skraju lasów, łąkach, w parkach, ogrodach, żywi się nektarem stokrotek, krwawnika, częsty w czasie sianokosów, jest wielopokoleniowy, jaja składa pojedynczo w trawie (wiechlina, tomka).
Dość powszechny motyl dzienny, fruczak gołąbek (Macroglossum stellatarum), z rodzaju Macroglossum, w locie podobny do trzmiela lub kolibra, dwupokoleniowy (rozwija się od czerwca do lipca oraz od września do października), przylatuje z Europy południowej w ciepłych latach. Gąsienice bytują pojedynczo na kwiatach przytuli (białej i żółtej), budują oprzęd i przepoczwarczają się ze zmianą barwy (fioletowo-beżowa). Forma zimująca to częściowo motyl i poczwarka. Bardzo rzadko można obserwować gromadne odloty motyli.
Nastrosz półpawik (Smerinthus ocellatus) należący do zawisakowatych (Sphingidae) to motyl nocny, przednie skrzydła (o rozpiętości 8 cm) ma zwężone, brązowe, zbliżone do kory drzew, skrzydła tylne przy nasadzie czerwonawo-różowe, w środku ceglasto-beżowe z niebiesko-czarnym oczkiem. Gatunek występujący w lasach liściastych, parkach, ogrodach. Motyle aktywne nocą od maja do lipca, drugie pokolenie w sierpniu i wrześniu. Jaja składane są na topolach i wierzbach. Gąsienice zielono-żółte, w brązowe plamki, żerują na liściach topoli, wierzb, czeremsze, drzewach owocowych, ustawione głową do góry, przepoczwarczają się w ziemi, formami zimującymi są poczwarki, ciemnoczerwone.
Włochacz nabrzozak (Biston betularia) z rodziny miernikowcowatych (Geometridae) ma na tle białych skrzydeł liczne, małe, ciemniejsze plamki i kreski, gąsienice są brązowe o pokroju gałązek. Wylot motyli następuje w maju (drugie pokolenie przypada na sierpień i październik), w widnych lasach, ogrodach, parkach, szczególnie lubią przebywać na brzozie, zakamuflowane na korze, w porze nocnej. Jaja składają w jednym rzędzie na liściach brzóz, modrzewia lub innych gatunków, jak topola, wierzba, dąb, orzech włoski, malina, róża, gąsienice o różnym ubarwieniu (zielono-szare z brązową kreską na górnej stronie, czerwono-beżowe w jaśniejsze plamki) imitują gałązki, w sytuacjach zagrożenia nie poruszają się.
W okręgach przemysłowych występują motyle o ciemniejszej barwie. Na zimę gąsienice szukają kryjówek w ziemi, gdzie się przepoczwarczają.
Błyszczka jarzynówka (Autographa gamma) to motyl nocno-dzienny z rodziny sówkowatych, szkodnik, o skrzydłach szarych z błękitnym odcieniem, złożonych w spoczynku dachówkowato, z zarysowanym, jaśniejszym znakiem, przypominającym literę gamma, tylne skrzydła drugiej pary są szarożółte z ciemniejszymi krawędziami, drży w chwilach niepokoju. Lubi przebywać na krzewie budlei, spotykana na skrajach lasów, w parkach, ogrodach, alejach. Wylot motyli następuje od kwietnia do września (dwa pokolenia), gąsienice bytują na jasnocie. Motyl wędrujący z południa Europy (północnej Afryki). Gąsienica niebiesko-zielona zaopatrzona jest w dwanaście odnóży i włoski, na górnej stronie ciała ma zakreślone białe kreski, po bokach żółte, głowa czarno-brązowa, porusza się jak miernikowce, przepoczwarcza się w oprzędzie, poczwarka brązowawa tkwi w białej, wełnistej osłonce.
Niedźwiedziówka nożówka (Arctia caja) z rodziny niedźwiedziówkowatych odznacza się charakterystycznym brunatnym narysem z plamek, na jasnym tle, dużą zmiennością barw, w dzień nieruchomo przebywa na korze, skrzydła składają się dachówkowato, głowa otulona jest brunatnym kołnierzykiem, odnóża owłosione, również gąsienice z włoskami na brodawkach, mają górną powierzchnię czarną, po bokach brązową, przepoczwarczanie zachodzi w oprzędzie, zawierającym włoski. Występuje w widnych lasach, parkach, ogrodach, sadach. Czas wyloty motyli przypada na czerwiec-sierpień, gąsienice bytują na borówce, krwawniku, malinie, mniszku.
Znamionówka tarniówka (Orgyia antiqua) należąca do rodziny brudnicowatych (Lymantriidae), szkodnik, bywa często spotykana w lasach, ogrodach, parkach, samiec ma skrzydła piaskowo-brązowe, charakterystyczną białą plamkę umiejscowioną na wewnętrznej, szczytowej stronie, u samic skrzydła są jaśniejsze, szczątkowe, owłosione, głowa zaopatrzona w grzebieniaste czułki, kolorowe gąsienice wykazują obecność żółtych i czarnych włosków zebranych w 4 kępki, na segmentach 4-7 (przy głowie i na zakończeniu odwłoka). Poczwarka o szaro-żółtej barwie jest ciemno owłosiona, obleczona w podwójny oprzęd, pozostaje w spoczynku 3 tygodnie). Wylot motyli zachodzi w czerwcu i lipcu a także we wrześniu. Wiosną samice pozbawione zdolności lotu, opuszczają oprzędy i wydzielają feromony przywabiające samce, latające we dnie, składają od 200 do 300 jaj, z których w drugim roku ( w maju, lipcu i sierpniu) wylęgają się gąsienice, zjadające liście drzew i krzewów liściastych i iglastych (wygryzają pączki, pędy i liście). Formami zimującymi są jaja, składane na kokonie, roznoszone przez wiatr.
Z tej samej rodziny pochodząca brudnica nieparka (Lymantria dispar), będąca szkodnikiem drzew, występująca w ogrodach, sadach, lesie, to motyl ze złożonymi skrzydłami o pokroju trójkątnym, białej barwie skrzydeł, z ciemnym zarysem linii i kropek, owłosionym odwłoku i cienkich czułkach. Samica jest większa jaśniejsza, samiec mniejszej wielkości, ciemniejszy. Jaja zebrane w złoża są zlepione włoskami samicy (ochrona przed mrozem) na korze drzew. Tuż po wykluciu gąsienice nie rozchodzą się przez jakiś czas tworząc tzw. lusterko. Gąsienice jasnobrązowe pokryte są brunatnymi włoskami, na górnej stronie ciała występują żółte linie, żerują na drzewach liściastych i iglastych, za pomocą nici przędzy wędrują w inne miejsce w poszukiwaniu pokarmu. Nietypową cechą gąsienicy jest duża chwytliwość nóg (zaczepianie jedną nogą o gałąź). Poczwarka o ciemnym zabarwieniu, owłosiona, ma ciało zakończone ogonkiem, pozostaje w spoczynku od 2 do 3 tygodni. Aktywne dniem i nocą, lot samców jest zygzakowaty, wielokierunkowy, samice przesiadują na pniach, składają jaja na drzewach, płotach, kamieniach. Postaciami zimującymi są gąsieniczki w jajach.
Prządka pierścienica (Malacosoma neustria) z rodziny barczatkowatych (Lasiocampidae) posiada skrzydła w kolorze piaskowym, na szerokości skrzydła umiejscowiona jest beżowa przepaska, gąsienice są owłosione, wzorzyste, jasnobrązowe, na grzbietowej stronie ciała widoczna jest biała linia, po bokach niebiesko-czerwone prążki, głowa z ciemnymi plamkami. Poczwarka czarna jest otulona oprzędem. Występuje na roślinach krzewiastych i drzewiastych, powoduje szkody w sadach, miastach. Motyle latają w nocy w maju, jaja składane są pierścieniowo otaczając gałązki na szerokość 1 cm i pokrywając je lakiem. Młode gąsienice są zebrane w oprzędzie, ciągle rozbudowywanym na gałęziach, z których wychodzą na czas żerowania, odżywiają się liśćmi i pąkami, dorosłe gąsienice bytują pojedynczo na gałęziach. W celu ochrony należy niszczyć zimowe jaja.
Ćma porusza się po spirali zmierzającej w kierunku światła, którym pierwotnie był Księżyc, posługuje się menotaksją, polegającą na locie do przodu przy stałym kącie wobec danego przedmiotu. Nieregularny lot i ciało pokryte włoskami, dezorientują nietoperze, ich naturalnych wrogów. Motyle nocne posiadają też parzyste komórki połączone z odwłokiem, zakończone membraną tzw. narządy tympanalne na granicy tułowia i odwłoka, są to twory umożliwiające słyszenie ultradźwięków i ucieczkę w przeciwnym kierunku. Występują ćmy, które zdobywają pokarm tylko w okresie larwalnym, a dorosłe owady obywają się bez niego (jak barczatki, miernikowce, brudnice i inne), ich czas życia trwa kilka tygodni a aparat gębowy jest zredukowany, samice często pozbawione lotu. Aparat ssawkowy powstał przez uwstecznienie elementów żuchwy, kwiaty często odwiedzane przez ćmy to np. wiciokrzew, lepnica, narcyz, wiesiołek (sówki, zawisaki). Ćmy wydzielają zapachy, składające się z aldehydów, alkoholi i octanów, które są odbierane przez czułki, np. u brudnicowatych, barczatkowatych, o grzebieniastej budowie (kilkanaście receptorów włoskowatych). Motyle nocne mogą gromadzić zapachy roślinne podczas życia larwalnego (farmakofagia u omacnicowatych).